In de laatste week van december vliegen de reflecties en vooruitzichten je om je oren. En terecht. Zoals Loesje al eens pakkend zei: ‘Stilstaan bij je handelen is vooruitgang’. Ook wij zijn even stil gaan staan en stelden onszelf drie vragen waarmee we afgelopen én komend jaar van bitcoin onder de loep nemen.
De rol van bitcoin
We starten met een vrij fundamentele vraag. Wat denk je dat de rol van bitcoin wordt in het geldsysteem van de toekomst? En ben je hierover afgelopen jaar van inzicht veranderd?
Bert zou Bert niet zijn als hij niet eerst even teruggaat naar de basis. “Wat is bitcoin? Het lijkt een makkelijke vraag, maar elk antwoord dat ik ken doet het tekort, zoals ‘de digitale snelweg’ uit de jaren ’90 een te platte omschrijving van internet was”, vertelt hij. “Digitaal geld, technologie, schaarse bezitting, asymmetrische gok, computernetwerk, protocol, publiek goed of ideologie. Ze kijken allemaal door een wc-rol naar een nu nog ongrijpbaar fenomeen dat de potentie heeft om de wereld de komende decennia radicaal te veranderen.”
Ik hoor hier een bekende lijn terug, en dat zal voor de lezer van ons boek Ons geld is stuk hopelijk niet anders zijn. De verschijningsvorm van bitcoin is sterk contextafhankelijk, en verandert bovendien door de tijd heen. Bizar trouwens, dat ons boek dit jaar op nummer 1 binnenkwam in de hitlijsten. Daar hebben jullie zonder twijfel aan bijgedragen, waarvoor dank.
Terug naar Bert. “Welke rol krijgt bitcoin in ons geldsysteem? Het antwoord op die vraag verschilt per land en verandert door de tijd heen. Zo is het voor de uitgeslotene in de dictatuur nu vooral geld dat de overheid niet kan afpakken of tegenhouden. Maar wat is bitcoin in de komende jaren voor ons, de in mondiale context zeer geprivilegieerden?”
Wie de vraag stelt, mag ’m ook beantwoorden. “Ik sluit me aan bij de taxatie van Michael Saylor”, vertelt Bert. “En dan niet het wat abstracte en mijns inziens premature digital energy, maar het meer nuchtere digital property. In deze podcast praat hij er je uitgebreid doorheen.”
In het Westen is bitcoin voorlopig geen geld en daar moeten we blij mee zijn, betoogt Saylor. Als het geld was, zou het heel anders behandeld worden in termen van regelgeving en toezicht. Veel ongunstiger. Bitcoin is digital property, vergelijkbaar met een stuk land. Stablecoins zijn digital money. En alle andere crypto-assets zijn een digital security.
Is bitcoin dan geen geld te noemen? “Natuurlijk, je kunt er immers bier mee kopen [dixit Bart Mol, red.]. Maar we hadden al geconstateerd dat bitcoin heel veel tegelijk is”, vertelt Bert. “En als ik nu iets moest kiezen, dan zou ik gaan voor digital property. Ik weet niet wat een goede Nederlandse vertaling is. Digitale bezitting is zo vaag. Misschien dat digitaal goud nog het dichtst in de buurt komt?”
Het digitale goud; het triggert Bart om in te haken. “Begin dit jaar klommen we net uit een jarenlange bearmarkt, het lightningnetwerk was nog lang niet zo groot als nu, niemand had van El Salvador gehoord en Musk had nog geen bitcoin gekocht. Het verhaal rondom bitcoin was voor velen simpel: het digitale goud. De transactiekosten waren namelijk al tijden te hoog om als geld te dienen. De belofte van een peer-to-peer electronic cash system leken een verre droom. Dat was ook niet erg, want de koersen gingen weer omhoog en bitcoin was volgens velen daarom de beste store of value. Ik was het daar grotendeels mee eens. Bitcoin is het enige geld waar niet zomaar mee geknoeid kan worden. Het kan niet door een kleine club mensen worden bijgedrukt of van je worden afgepakt. In het begin van het jaar heb ik vol trots op televisie verteld dat bitcoin digitaal goud is.”
Hier zegt Bart iets waar ik niet direct overheen wil stappen. In 2021 heeft de mediawereld Bart ontdekt, tot aan de televisie aan toe. En geloof mij: de eerste keer op TV is best spannend. Je komt backstage in een mierennest terecht, belandt in een stoel waar je in de make-up wordt gezet, neemt je plek in de studio in, en als de teller van 10 naar 0 is afgeteld, kunnen gezellige presentatrices ineens veranderen in bloedstollende ondervragers van wie je hoopt dat ze zich aan het voorgesprek met de redactie houden. Bart heeft dat ‘eerste keertje’ met vlag en wimpel doorstaan.
“Ik vertelde op televisie ook over het lightningnetwerk”, vertelt Bart, die daarmee de brug slaat naar de manier waarop bitcoin het afgelopen jaar evolueerde. “Dat wij al onze donaties voor de podcast ontvangen op onze eigen node, van luisteraars uit alle hoeken en gaten van de wereld. Razendsnel en zonder hoge transactiekosten. Dat vlammetje is in de loop van het jaar veranderd in een bosbrand. De lage fees op de base layer van bitcoin in combinatie met de ontwikkeling van het lightningnetwerk hebben ervoor gezorgd dat kleine bitcoinbetalingen opeens mogelijk werden.”
En dat hebben we inderdaad geweten. Ik denk dan zelf direct aan onze boeklancering bij boekhandel Voorhoeve in Hilversum. Honderden mensen kwamen erop af, die allemaal - soms voor het eerst - voortvarend met bitcoin via het lightningnetwerk betaalden. In een uitmuntende sfeer gingen er die avond bijna 300 boeken over de toonbank, elk betaald via het lightningnetwerk.
“Dat was inderdaad een prachtige avond”, zegt Bart. “Het afgelopen jaar heb ik vanalles gekocht met bitcoin via het lightningnetwerk: t-shirts van NoGood, kaartjes voor meetups, kip en bier in Blast Galaxy, een Satosti bij Jan in de Roemer, het boek van Bert en Peet, een Big Mac in El Salvador en een blockclock bij Coinkite. Wat misschien nog wel gaver is het ontstaan van een circulaire bitcoin-economie in onze community. De zin ‘stuur maar een invoice’ wordt vaker gebruikt dan het vragen om een Tikkie. Het heeft mijn verwachtingen overtroffen en ik kan niet wachten om te zien hoe het lightningnetwerk zich in 2022 verder ontwikkelt.”
Bert ziet het succes van het lightningnetwerk ook, maar plaatst er wel een kanttekening bij. “De massa zal bitcoin pas als geld in gebruik nemen als het beter, handiger, goedkoper, en sneller is dan het alternatief”, vertelt hij. “In Nederland is dat nog lang niet aan de orde. Zelfs in de meest kwetsbare landen zal men eerder de cryptodollar hiervoor in gebruik nemen dan bitcoin.”
Zo zie je direct waarom het zo leuk is om met z’n drieën samen te werken. Bart wordt sterk naar grassroots initiatieven getrokken, en naar communities die met elkaar de waarde van een nieuwe technologie aan het ontdekken zijn. Bert voegt daar een sterk macro-perspectief aan toe, en voorkomt zo dat we vergeten datgene dat gebeurt in de juiste context te plaatsen. En ik? Ik reis tussen die twee perspectieven, van de ene rabbit hole naar de andere, in een poging ze met elkaar te verbinden.
We schakelen naar Bert, die nog wat over de grote lijnen meldt. “Het is in 2021 helderder geworden hoe de grote economieën bitcoin en andere crypto-assets willen gaan reguleren. En vooral waarom. Waar ze naar kijken. Stablecoins en de rails eronder liggen onder een vergrootglas omdat ze de pretentie hebben geld te zijn. Of eigenlijk omdat ze feitelijk geld zijn omdat ze direct interacteren met de geldmarkt, en zo invloed hebben op de werking van monetair beleid. Of bitcoin ooit de status van primair geld kan bereiken? Ik weet het niet, maar de kans is niet nul, en dus wil ik er wel aan blootgesteld zijn!”
De belangrijkste gebeurtenis
Wat was de belangrijkste gebeurtenis voor bitcoin in 2021? Ik ben benieuwd naar de antwoorden van Bert en Bart, want er is nogal wat om uit te kiezen. In ieder geval hoop ik niet dat Elon Musk erin voor komt. Wat heeft hij zich dit jaar laten kennen. De man met de grootste megafoon ter wereld voor zijn mond bleek vooral onzin te spuien. En dat Tesla met bitcoinbetalingen begon? Drie maanden later werd de functionaliteit alweer in de ijskast gezet omwille van ‘klimaatredenen’. Elon Musk bleek vooral interesse in Tesla en Elon Musk zélf te hebben, getuige ook zijn discutabele optreden als ‘Dogefather’ en betrokkenheid bij andere shitcoins.
Genoeg over Musk. Ik geef het spreekkussen aan Bart, en ga er vanuit dat hij zich in gedachten al in El Salvador bevindt. “Bitcoin Day in El Salvador. Deze dag was voor mij natuurlijk erg speciaal, omdat ik zelf aanwezig was en verslag kon doen. Deze gebeurtenis was belangrijk omdat er verschillende dingen voor het eerst gebeurden. Het was voor het eerst dat een land van bitcoin een wettig betaalmiddel maakte. Hierdoor raakten verschillende dingen in een stroomversnelling: winkels die zich aansluiten op het lightningnetwerk, burgers die met bitcoin in aanraking komen en de overheid die de volatiliteit moet beteugelen. Allemaal dingen die zonder deze stap minder snel gebeurd zouden zijn. Het was fantastisch om daar zelf ter plaatse onderdeel van te zijn. Ik heb mooie gesprekken gehad met Salvadoranen, zelf met lightning betaald bij de McDonalds en met eigen ogen de minpunten van bitcoin aanschouwd.”
Het blijkt voor Bert een mooi moment te zijn om op in te haken. “Ik was het afgelopen jaar wekelijks met een tiental maatschappelijke spelers in contact. Journalisten en redacties, politici en ambtenaren, toezichthouders, financiële instellingen, fintechs en cryptobedrijven, ondernemers, juristen en developers. De rode draad? Aan het begin van het jaar leek bitcoin nog te negeren: het waait vast over. Journalisten stelden prikkelend de vraag: ‘is bitcoin een blijvertje?’ Na de zomer was voor iedereen duidelijk dat bitcoin blijft en dat we nu moet bepalen hoe we ons ertoe verhouden. Daar hebben de ontwikkelingen in El Salvador zeker aan bijgedragen.”
Nu ze het zeggen, moet ik denken aan de brief van CPB-directeur Pieter Hasekamp die dacht dat het wel een prima idee was om bitcoin te verbieden. Misschien lag daar wel het keerpunt in Nederland, waarop duidelijk werd dat we dat punt ruimschoots gepasseerd zijn. Iedereen buitelde over elkaar heen om te vertellen dat dit een dom idee is, inclusief minister Hoekstra.
Bert Slagter
“Bitcoin is dit jaar veranderd van een vraag in een gegeven”, vertelt Bert. “Het is. Deal with it. De geest is uit de fles en die gaat er nooit meer terug in, zei ook Tweede Kamerlid Mahir Alkaya in februari dit jaar op lekkercryptisch.nl. De belangrijkste gebeurtenis was een voor velen onzichtbare overgang van irrelevant naar een kracht om rekening mee te houden. Technologisch, economisch, politiek. Het congres in de VS, de banksector in Europa en zelfs het IMF zal er iets mee moeten. Hun voorlopige conclusie? Bitcoin kan weinig kwaad, maar de rest moeten we stevig reguleren. Stablecoins met de hoogste urgentie, en daarna de rest van de crypto-assets, dat zijn immers securities!”
Het gesprek raakt het ogenschijnlijke anti-fragiele karakter van bitcoin. Het lijkt sterker te worden van weerstand. In die categorie brandt nog een gebeurtenis op Barts lippen. “Ik moet nog iets benoemen: de mining ban van China en de reactie van het bitcoinnetwerk. Bitcoin heeft al vaker ‘aanvallen’ van landen meegemaakt en doorstaan, maar dit was wel van andere orde. Het gave aan bitcoin vind ik dat je de impact kan volgen aan de hand van realtime data; in dit geval de hashrate van het netwerk. Die konden we live zien halveren. Het is amper te bevatten hoe veel rekenkracht er in één klap uitgeschakeld werd. Dit was het moment dat de verhalen over bitcoins veerkracht getest werden. Men zei namelijk altijd dat miners makkelijk verplaatst konden worden, en dat men de boel gewoon inpakt en vertrekt. Dit bleek ook waar. In de maanden na de exodus zagen we de rekenkracht weer toenemen. Inmiddels ligt de hashrate alweer op het oude niveau. Honeybadger don’t care.”
Het grootste risico
Is er dan niets dat bitcoin raken kan?
Het afgelopen jaar kenmerkt zich juist door afgenomen risico's, zelfs zodanig dat het voor professionele beleggers acceptabel is geworden om bitcoin aan hun portfolio toe te voegen. Neem Anthony Scaramucci, oprichter van SkyBridge Capital, die dit jaar voor honderden miljoenen aan bitcoin kocht. Op de vraag of hij die niet liever had gekocht toen ze honderd dollar per stuk waren, antwoordde hij dat het risicoprofiel van bitcoin nu veel gunstiger is dan jaren geleden.
Maar er is geen wetmatigheid die voorkomt dat risico’s rond bitcoin weer toenemen. Er zijn er namelijk genoeg. “We schreven er in ons boek een heel hoofdstuk over”, vertelt Bert. “Maar die spelen zich af op langere termijn dan het komende jaar. Denk aan onvoldoende gebruik om de miners te betalen uit transactiekosten. Een persoonlijke zorg van mij is dat er technisch onvoldoende ontwikkeling plaatsvindt aan bitcoin en het ecosysteem eromheen om bitcoin gebruiksvriendelijk genoeg te maken om het voor de massa bruikbaar te maken. Taproot en lightning zijn leuk, maar wanneer wérkt het ook echt? Maar ook daar is nog langer de tijd voor.”
Ook Bart ziet vooral gevaren die verder strekken dan 2022. “Er zijn een paar dingen die ik op de radar heb. De (te) grote focus op het lightningnetwerk, de langdurig lage fees en de toenemende druk op het energieverbruik van het netwerk. Dit zijn echter dingen die ik op de langere termijn pas écht een risico zie worden.”
Ik vraag de heren even diep adem te halen en de aandacht te verschuiven naar komend jaar. “Waar ik komend jaar naar kijk is vooral extern aan bitcoin”, vertelt Bert. “Ik bedoel de macro-economische omstandigheden. Als de VS daadwerkelijk het monetair beleid sterk gaat verkrappen, en er onrust ontstaat op de financiële markten, dan zal bitcoin daar een stevige tik door krijgen. Bitcoin is 24/7 verhandelbaar op zeer liquide markten. Als je dan toch snel cash nodig hebt, dan is je bitcoin verkopen vaak de gemakkelijkste optie.”
Bart gaat er vanuit dat 2022 een relatief rustig jaar wordt voor bitcoin. “Het is inmiddels te groot om verboden te worden, in veel landen is er inmiddels wetgeving, de halving komt er voorlopig nog niet aan en er zijn geen NFT/Web3-achtige bubbels op het netwerk die kunnen ontploffen. Dat maakt bitcoin oerdegelijk, maar ook wat saai.”
Saai? Is er elders nóg meer te beleven? “Ik zie massa’s mensen richting alternatieve platformen vertrekken om daar hun dromen over Web3, NFT’s en de metaverse na te jagen. Vaak gedreven door de gouden bergen die ze beloofd zijn, maar soms ook vanwege een intrinsieke drive om te wereld beter te maken. Muzikanten, kunstenaars en programmeurs verkopen hun waar op OpenSea om eindelijk geld met hun producties te verdienen. Ik vraag me dan altijd af waarom ze dat niet met bitcoin doen. Je kan je kunst toch ook verkopen voor keiharde sats? Blijkbaar dus niet. Kunnen we daar wat aan doen? Of moeten we Have Fun Staying Poor roepen en lekker verder gaan? Ik weet het nog niet precies, maar ik zou het gaaf vinden als we bitcoin dit jaar ook voor deze groep enthousiastelingen aantrekkelijk kunnen maken.”
Ik ben geneigd om het hierbij te laten, en af te sluiten met de hoopvolle gedachte van Bart. Maar toch knaagt er iets. Het klopt dat het miningverbod in China heeft laten zien dat het bitcoinnetwerk veerkrachtig is. Het kreeg een klap, viel neer, en stond weer sterker op. Maar het liet ook wat anders zien: een overheid kan relatief effectief en eenvoudig een belangrijk deel van de industrie in beweging krijgen. Nu pakt het gunstig uit, omdat er nog ruim voldoende jurisdicties zijn waar bitcoin nog wél welkom is. Maar het zou me niet verrassen als ook in 2022 een reglementaire verrassing uit de hoge hoed getoverd wordt. Ik denk dan aan concretisering van de travel rule, waardoor de aard van bitcoin concreet harder gaat botsen met de realiteit van de toezichthouder. Of aan stevige beperkingen op het gebruik van bitcoin, ter bescherming van falende fiatvaluta.
Maar dit zijn natuurlijk niet mijn afsluitende woorden. Ik word enthousiast van het feit dát er nog allerlei vraagtekens zijn rond de groei en opkomst van bitcoin. Dat maakt en houdt de markt verrassend; een markt waarin de ene gebeurtenis en ontwikkeling razendsnel de andere opvolgt. En, niet onbelangrijk, het zijn die onzekerheden die tegenover het mogelijke rendement staan die bitcoin in huis heeft. Twee mantra’s blijven daarom fier overeind staan: investeer nooit meer dan je verliezen kan, én nul is en blijft het foute getal!
We kijken uit naar een spraakmakend 2022, samen met jullie. Proost, en tot volgend jaar!
