Deze week besteden we in de Alpha Deepen iets meer aandacht aan één specifieke podcast. Philosophize This heeft een dubbele aflevering gemaakt over het concept van de panopticon. Dat is een gevangenis waar de gevangene altijd het gevoel heeft bekeken te worden door de bewaker. Later is dit concept toegepast op bedrijven en andere instanties. Met de komst van het internet is het zelfs mogelijk geworden om de samenleving als geheel te veranderen in een panopticon. Leven we in een digitale koepelgevangenis? Je leest het in deze Alpha.
Het idee van de panopticum
De Griekse Argus Panoptus had honderden ogen, waarvan er nooit meer dan twee tegelijk sliepen. Argus hield de god Io nauwlettend in de gaten, die door Zeus was veranderd in een koe. Hera, de echtgenoot van Io, vroeg hem die belangrijke taak uit te voeren, want ze vertrouwde de situatie niet. Daar komt de uitdrukking ‘iets met argusogen bekijken’ vandaan. Het betekent dat je iets wantrouwend in de gaten houdt.
Dat wantrouwen was ook aanwezig bij de Britse filosoof Jeremy Bentham, toen hij in 1791 het ontwerp voor een nieuwe gevangenis bedacht. Hij doopte zijn ontwerp tot het panopticum, dat we in Nederland nu als koepelgevangenis kennen. Panopticum betekent letterlijk ‘alziend’ en is, inderdaad, verbonden aan Argus.
In het panopticum hebben gevangenen altijd het gevoel dat ze worden bekeken. Om dit te bewerkstelligen is de gevangenis in ringen om een centraal punt (waar de bewakers zich bevinden) gebouwd. Hierdoor kan één bewaker alle gevangenen in de gaten houden. In Nederland zijn er een aantal koepelgevangenissen gebouwd (en inmiddels weer gesloten) die het model van Bentham in de praktijk brachten. Die stonden in Breda (1886), Arnhem (1886) en Haarlem (1899).
Er zijn een aantal eigenschappen waaraan het panopticum moet voldoen. Er is sprake van individualisering. Gevangenen hebben hun eigen plek en geen contact met elkaar. Er is volledige zichtbaarheid van het geïsoleerde individu. En de gevangene kan dag en nacht bekeken worden door de bewaker, zonder zelf de bewaker te kunnen zien. Dit brengt ons bij het volgende punt de asymmetrische machtsrelatie met de bewaker. Gevangenen kunnen enkel vermoeden dat de bewaker aanwezig is. Samen zorgen deze factoren voor machtsmaximalisering. Het is onnodig dat er permanent een bewaker aanwezig is. De gevangenen passen hun gedrag aan, omdat ze in theorie altijd gezien kunnen worden. De laatste eigenschap van de panopticum is dat het gebouw zelf nauwelijks onderdrukkend aanvoelt.
Misschien denk je wel: “wacht eens even, dit concept kan je ook toepassen op andere dingen dan een gevangenis”. Dat is precies wat de Franse filosoof Michel Foucalt dacht toen hij in 1975 zijn boek Discipline, toezicht en straf schreef. Het kan worden gebruikt in ziekenhuizen, scholen, bedrijven en andere instellingen. Foucalt bedoelde niet dat we elk uur van de dag in de gaten werden gehouden. Hij bedoelde dat de angst om ‘niet normaal te zijn’ ervoor zorgt dat mensen zichzelf disciplineren. Wat is normaal? Dat wordt bepaald door de eerder genoemde instituten. Examens, roosters, rijen: allemaal voorbeelden van manieren om mensen te disciplineren.
Wat Foucalt niet kon weten is dat het met de komst van het internet daadwerkelijk mogelijk werd om mensen elk uur van de dag in de gaten te houden. Dat is vanzelfsprekend in de digitale wereld, maar ook in de fysieke wereld is het middels gezichtsherkenning, digitaal geld en GPS-tracking steeds makkelijker om het gedrag van mensen in kaart te brengen. Het risico dat elke misstap leidt tot het ‘cancelen’ van het individu leidt tot een nog sterkere vorm van zelfdiscipline.
Stephen West neemt je in de podcast Philosophize This mee in deze wereld en legt je beide kanten van het verhaal voor. Welke risico’s hangen er aan het leven in een digitaal panopticum? Zijn die risico’s daadwerkelijk zo groot als ze lijken? Wat kunnen we ertegen doen? Zeer interessante materie en voor wie geïnteresseerd is in cryptocurrency, privacy en decentralisatie zeker de moeite waard.
